Czynniki ryzyka

Na ryzyko wystąpienia czerniaka wpływ mają nie tylko czynniki genetyczne, odziedziczone po rodzicach, ale także epigenetyczne, czyli czynniki zewnętrzne, z którymi mamy styczność przez całe życie, prowadzące do aktywacji lub dezaktywacji informacji zapisanych w naszych genach.
 

 

Ekspozycja na promienie słoneczne

Ekspozycja na promieniowanie ultrafioletowe jest głównym czynnikiem środowiskowym przyczyniającym się do rozwoju czerniaka [1] – 60–70% czerniaków spowodowanych jest nadmierną ekspozycją i nadwrażliwością na promieniowanie UV [2]. Na ryzyko powstania czerniaka wpływa zarówno promieniowanie UVA, jak i UVB. Oba mają negatywny wpływ na funkcje ochronne skóry, a szkodliwy wpływ UVB bezpośrednio przyczynia się do rozwoju choroby [1, 2]. 

 

 

Istotny jest tu sposób korzystania ze słońca – przejściowa, intensywna ekspozycja oraz oparzenia słoneczne (w szczególności części ciała rzadko wystawianych na słońce) wiążą się z większym ryzykiem niż przewlekłe przebywanie na słońcu. Kluczowe są tu kumulacyjna ekspozycja na słońce oraz poważne oparzenia słoneczne objawiające się bąblami i pęcherzami (oparzenia II stopnia), zwłaszcza w dzieciństwie [3].

 

Sztuczne promieniowanie ultrafioletowe

Ryzyko rozwoju czerniaka wzrasta również w przypadku ekspozycji na sztuczne promieniowanie UV. Szkodliwy wpływ mają wszystkie źródła promieniowania UV, przede wszystkim łóżka do opalania (solaria), które zostały przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) zakwalifikowane jako czynnik rakotwórczy [1].  Dawki promieniowania ultrafioletowego występujące podczas rekreacyjnego opalania się w solarium są nawet 12 razy wyższe niż w świetle słonecznym [2]. Jak wskazują badania, ryzyko wystąpienia czerniaka wzrasta wraz z czasem spędzonym na korzystaniu z łóżek do opalania [2]. 

Częste korzystanie z solarium wiąże się ze wzrostem ryzyka wystąpienia czerniaka:

Sztuczne promieniowanie ultrafioletowe wykorzystywane jest również w leczeniu niektórych immunologicznych chorób dermatologicznych, np. łuszczycy lub atopowego zapalenia skóry. Choć dawki promieniowania otrzymywane podczas pojedynczego zabiegu są istotnie mniejsze niż w solarium, to długotrwała terapia (powyżej 15 lat) może się to przyczyniać do rozwoju czerniaka [4]. Podobnie, sztuczne promieniowanie UV jest też wykorzystywane przez lampy stosowane do utwardzania lakieru podczas wykonywania manicure. Chociaż nie ustalono jednoznacznie, czy wpływają one na powstanie czerniaka, to w czasie korzystania z nich zaleca się stosowanie kremów z filtrami UV [5].

Najbardziej narażone są osoby z:

• jasną i bardzo jasną cerą,
• obecnością piegów,
• jasnym (niebieskim, szarym i zielonym) kolorem oczu,
• rudymi i blond włosami,
• opalające się z dużym trudem lub wcale,
• łatwo ulegające poparzeniom słonecznym.

Chociaż osoby o wyższym fenotypie (ciemniejszej karnacji) są mniej wrażliwe na promieniowanie UV i podatne na czerniaka, nie oznacza to, że nie są one obciążone ryzykiem wystąpienia tego nowotworu. W tej grupie częściej występują nowotwory ukryte, zlokalizowane w miejscach, które nie otrzymują dużo światła słonecznego.

 

Znamiona melanocytowe

Chociaż większość czerniaków występuje u pacjentów z niewielką liczbą znamion, to obecność dużej liczby znamion lub dużych znamion melanocytowych, jest ważnym czynnikiem ryzyka rozwoju czerniaka [1, 2, 3]. Nie ustalono do końca, czy stanowią one zmianę poprzedzającą czerniaka czy są raczej markerem ryzyka jego wystąpienia, ale szacuje się, że około 25% czerniaków powstaje w obrębie istniejących znamion [3].

Największe znaczenie prognostyczne ma obecność znamion atypowych oraz całkowita liczba znamion. Znamiona klinicznie atypowe mają ponad 6 mm średnicy, zróżnicowane zabarwienie oraz nieregularne granice [3]. Mogą występować jako zmiany pojedyncze lub licznie w wyniku zespołu znamion atopowych lub rodzinnego zespołu znamion atypowych i czerniaka złośliwego (FAMMM) [6]. Chociaż w przypadku sporadycznie występujących znamion atypowych ryzyko rozwoju czerniaka wzrasta około 5-krotnie, to w przypadku obciążenia rodzinnego sięga ono nawet 100% [6]. 
 

 

Historia choroby

Wcześniejsze wystąpienie raka skóry wiąże się ze szczególnie wysokim ryzykiem zachorowania na czerniaka. Ryzyko pojawienia się kolejnego czerniaka u osoby, która chorowała w przeszłości, wynosi od 3% do 8% [1]. 

 

 

Immunosupresja

Immunosupresja zwiększa ryzyko zachorowania nawet ośmiokrotnie. Również prognozy przeżycia są dużo gorsze w przypadku chorych po przeszczepie narządu, z AIDS lub innymi schorzeniami związanymi z obniżeniem odporności [6].

Leki fotouczulające

Nadwrażliwość na światło wywołaną przez leki można podzielić na dwie grupy: fototoksyczność i fotouczulenie. Obie można opisać jako wywołaną przez leki nieprawidłową reakcję na promieniowanie ultrafioletowe, prowadzącą do uszkodzenia komórek, co może zwiększać ryzyko wystąpienia czerniaka [7]. Ryzyko niekorzystnych reakcji na słońce jest większe u osób, które mają jasną skórę, i przyjmują leki fototoksyczne lub fotouczulające w dużych ilościach lub przez długi czas [7].

Niektóre z leków wywołujących nadwrażliwość na światło:

• antybiotyki, niektóre (np. tetracykliny) mogą zwiększać wrażliwość skóry na słońce,
• doustne środki antykoncepcyjne,
• leki przeciwcukrzycowe,
• leki przeciwarytmiczne, m.in. amidaron,
• niesteroidowe leki przeciwbólowe zwiększają wrażliwość skóry na światło słoneczne, m.in. ibuprofen, pyralgina, naproksen, ketoprofen, diklofenak,
• leki przeciwgrzybiczne, m.in. itrakonazol, ketokonazol,
• leki przeciwnowotworowe,
• leki moczopędne, m.in. toazydy,
• leki przeciwdepresyjne, m.in. benzodiazepiny, inhibitory MAO, SSRI,
• retinoidy, stosowane przy leczeniu trądziku oraz zabiegach medycyny estetycznej [7].

Podobne działanie mogą mieć niektóre zioła stosowane w formie herbatek, olejków lub maści, m.in. dziurawiec, nagietek, rumianek, krwawnik, arcydzięgiel, arnika czy skrzyp polny.

Wśród pozostałych czynników mogących zwiększać ryzyko rozwoju czerniaka wskazywane są: wiek, wysoki wzrost, stałe drażnienie mechaniczne lub chemiczne, działanie hormonów oraz ekspozycja na zanieczyszczenie środowiska i promieniowanie jonizujące [2, 3, 6]. Ryzyko wystąpienia czerniaka wzrasta wraz z wiekiem, jednak rośnie również pod wpływem podwyższonego poziomu hormonów i uaktywnia się w okresie pokwitania, ciąży i połogu, a także w czasie przyjmowania hormonalnych środków antykoncepcyjnych. Uważa się, że podobne działanie może mieć zanieczyszczenie środowiska, w szczególności metalami ciężkimi i tworzywami sztucznymi, za czym przemawia wyższa zapadalność na obszarach wysoko uprzemysłowionych. 
 

[1] Abeloff MD, Niederhuber JE, Armitage JO, Doroshow JH, Kastan MB, Tepper JE. Abeloff's clinical oncology. 6th ed. Elsevier. 2014.
[2] Magiera B, Rybak J, Magiera K. Melanoma - risk factors and prevention strategies. Journal of education, health and sport. 2023;21(1):185–96. 
[3] Rutkowski P, Wysocki PJ, Kozak K, Nasierowska-Guttmejer A, Jeziorski A, et al. Wytyczne postępowania diagnostyczno-terapeutycznego u chorych na czerniaki.  Warszawa: Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie – Państwowy Instytut Badawczy. 2021.https://nio.gov.pl/wp-content/uploads/2024/01/Wytyczne-postepowania-diagnostyczno-terapeutycznego-u-chorych-na-czerniaki.pdf
[4] Stern RS; PUVA Follow up Study. The risk of melanoma in association with long-term exposure to PUVA. J Am Acad Dermatol. 2001 May;44(5):755-61.
[5] Aguilera J, Bosch RJ, de Gálvez MV. [Translated article] Discussion Abounds on the Potential Carcinogenic Risks Associated With the Use of UV Curing Lamps for Permanent Nail Polish. Actas dermo-sifiliograficas. 2024.
[6] DeVita VT, Lawrence TS, Rosenberg SA. Devita, Hellman, and Rosenberg's cancer : principles and practice of oncology. Twelfth edition. Philadelphia: Wolters Kluwer; 2023.
[7] Volkovova, K., Bilanicova, D., Bartonova, A. et al. Associations between environmental factors and incidence of cutaneous melanoma. Review. Environ Health 11 (Suppl 1), S12 (2012).