Metody zapobiegania

Profilaktyka czerniaka obejmuje szeroki zakres działań pierwotnych mających na celu ograniczenie ryzyka zachorowania oraz wtórnych, które pozwalają na wczesne wykrycie choroby. Profilaktyka pierwotna to przede wszystkim ograniczenie ekspozycji na słońce i sztuczne promieniowanie ultrafioletowe. Z kolei profilaktyka wtórna obejmuje wczesne wykrycie choroby dzięki samobadaniu oraz ocenie zmian przez specjalistę.

Jak skutecznie chronić się przed promieniowaniem UV?

Odpowiednia ochrona i ograniczenie ekspozycji na promieniowanie UV, zwłaszcza w dużym natężeniu, stanowią najlepszą metodę zmniejszenia ryzyka wystąpienia czerniaka, bez względu na wiek, w którym zaczęto je stosować. Podstawowym krokiem jest unikanie słońca, gdy jest ono najbardziej intensywne (w godzinach 11:00–16:00) oraz przebywanie w cieniu. Ponadto należy pamiętać, że stosowanie środków ochronnych, w tym kremów przeciwsłonecznych, nie powinno prowadzić do przedłużonej ekspozycji, w szczególności prowadzącej do poparzeń słonecznych.

Zasady ochrony przed promieniowaniem UV: unikanie słońca, przebywanie w cieniu, noszenie odzieży ochronnej, stosowanie filtrów przeciwsłonecznych, rezygnacja z solarium

Kremy z filtrem przeciwsłonecznym — jak działają i jak je stosować?

Regularne stosowanie wysokiej jakości kremów z filtrami przeciwsłonecznymi pomaga zapobiegać oparzeniom słonecznym, a w rezultacie prowadzi do obniżenia ryzyka zachorowania na czerniaka. Kluczowe dla ich skuteczności są rodzaj, czas, częstotliwość oraz ilość zaaplikowanego preparatu. Zalecane są produkty chroniące zarówno przed promieniowaniem UVA, jak i UVB. Aby skutecznie chroniły przed powstaniem czerniaka, zastosowany wskaźnik ochrony przeciwsłonecznej (SPF) powinien wynosić przynajmniej 15. Ponieważ większość mieszkańców Polski ma jasną i bardzo jasną karnację, zalecana wartość SPF wynosi od 30 do 50.

Na rynku dostępne są różne rodzaje kosmetyków przeciwsłonecznych: z filtrem chemicznym, z filtrem mineralnym oraz mieszane, które zawierają oba typy filtrów. Wszystkie chronią przed słońcem, ale w odmienny sposób. Filtry chemiczne pochłaniają promieniowanie UV i przekształcają je w ciepło, neutralizując jego szkodliwe działanie zanim zdąży uszkodzić skórę. Zanim zaczną one działać, muszą przeniknąć przez skórę, dlatego powinny być aplikowane 15–30 minut przed wyjściem na słońce. Z kolei filtry mineralne pojawiły się jako alternatywa dla filtrów chemicznych. Najczęściej stosowane są dwutlenek tytanu (titanium dioxide) i tlenek cynku (zinc oxide), które wykazują właściwości odblaskowe i rozpraszające światło, sprawiając, że promieniowanie UV nie dociera do skóry.

Odzież skuteczną barierą przed słońcem

Pomimo ich skuteczności, stosowanie flirtów przeciwsłonecznych jako podstawowej ochrony przeciwko szkodliwemu promieniowaniu UV wiąże się z pewnymi ograniczeniami. Po pierwsze nie wszystkie części ciała można łatwo pokryć kremem przeciwsłonecznym, np. skórę głowy. Po drugie nawet wodoodporne kremy zmywają się w wyniku kontaktu z wodą lub pocenia się, przez co ich działanie słabnie. Jednocześnie, większość osób zapomina o konieczności ponownej aplikacji i mimo wszystko może ulec poparzeniu. Dlatego też skuteczniejszą formą ochrony jest noszenie odzieży ochronnej: bluzek z długim rękawem i spodni z długimi nogawkami, nakrycia głowy z szerokim rondem (minimum 7,5 cm) oraz okularów przeciwsłonecznych.

Profilaktyka czerniaka – film z udziałem prof. dr. hab. n. med. Piotra Rutkowskiego

Solarium a ryzyko czerniaka – co musisz wiedzieć

Należy bezwzględnie zrezygnować z korzystania z solarium. Taka opalenizna jest bardzo niezdrowa. Nie tylko przyspiesza starzenie się skóry, ale przede wszystkim wiąże się ze znacznym wzrostem ryzyka zachorowania na czerniaka, w szczególności w przypadku osób młodych. Przy czym, od 2018 r. w Polsce obowiązuje całkowity zakaz udostępniania solarium osobom, które nie ukończyły 18-ego roku życia.

Samobadanie skóry — jak rozpoznać czerniaka?

W przypadku czerniaków niezmiernie ważna jest prewencja wtórna, która umożliwia wykrywanie czerniaków na wczesnym etapie znacząco poprawiając rokowanie.

Większość osób może samodzielnie przeprowadzić efektywne badanie w kierunku podejrzanych zmian skórnych. Jest to prosta i efektywna metoda, jednak rzadko stosowana przez pacjentów, chociaż nawet 80% zmian szerzących się powierzchniowo jest w pierwszej kolejności obserwowanych przez chorego lub jego najbliższych. W tym celu przydatne może być fotografowanie zmian, dzięki czemu możliwe będzie porównanie ich obrazu po miesiącu lub dwóch.

Regularne samobadanie powinno obejmować dokładną ocenę skóry całego ciała w dobrym oświetleniu z uwzględnieniem okolic trudno dostępnych (głowa, dłonie i stopy, przestrzenie międzypalcowe, okolice narządów płciowych i odbytu oraz błony śluzowe) w poszukiwaniu nietypowych zmian skórnych zgodnie z systemem ABCDE. Chociaż nie określono jednoznacznie jak często należy przeprowadzać takie badanie, to najczęściej wskazywana jest częstotliwość raz na miesiąc.

Badania lekarskie skóry – kiedy i jak często je wykonywać?

Polski Komitet Zwalczania Raka zaleca wykonywanie samobadania skóry i coroczne fizykalne badanie lekarskie w populacji ogólnej powyżej 14 roku życia, a w grupie wysokiego ryzyka badanie dermoskopowe raz na rok. W przypadku pacjentów z rodzinnym obciążeniem rutynowe badanie lekarskie powinno być przeprowadzane nawet co 3 miesiące.
W chwili obecnej dostępne są bardzo ograniczone dowody na to, że ogólnopopulacyjne badania przesiewowe wiążą się ze zmniejszeniem śmiertelności z powodu nowotworów skóry. Jednak badanie przeprowadzone przez doświadczonego specjalistę przyczynia się do wykrycia mniejszych zmian niż w przypadku samobadania, dlatego też jest ono szczególnie zalecane pacjentom z wysokim ryzykiem rozwoju nowotworu. Co do zasady badanie skóry powinno być przeprowadzane, w miarę możliwości, przez każdego lekarza podczas wizyty lub hospitalizacji chorego.

[1] Rutkowski P, Wysocki PJ, Kozak K, Nasierowska-Guttmejer A, Jeziorski A, et al. Wytyczne postępowania diagnostyczno-terapeutycznego u chorych na czerniaki. Warszawa: Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie — Państwowy Instytut Badawczy; 2021.https://nio.gov.pl/wp-content/uploads/2024/01/Wytyczne-postepowania-diagnostyczno-terapeutycznego-u-chorych-na-czerniaki.pdf
[2] Abeloff MD, Niederhuber JE, Armitage JO, Doroshow JH, Kastan MB, Tepper JE. Abeloff's clinical oncology. 6th ed. Elsevier; 2014
[3] DeVita VT, Lawrence TS, Rosenberg SA. Devita, Hellman, and Rosenberg's cancer : principles and practice of oncology. Twelfth edition. Philadelphia: Wolters Kluwer; 2023.
[4] Magiera B, Rybak J, Magiera K. Melanoma - risk factors and prevention strategies. Journal of education, health and sport; 2023;21(1):185–96.
[5] Ustawa z dnia 15 września 2017 r. o ochronie zdrowia przed następstwami korzystania z solarium (Dz.U. 2017, poz. 2111). Warszawa: Kancelaria Sejmu RP
[6] Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie — Państwowy Instytut Badawczy. Raport otwarcia Narodowej Strategii Onkologicznej. Warszawa: Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie — Państwowy Instytut Badawczy. 2021. https://nio.gov.pl/wp-content/uploads/2024/01/Raport-otwarcia-Narodowej-Strategii-Onkologicznej-22.02.2022r.pdf