Etiologia i czynniki ryzyka

Rak prostaty, jak każdy nowotwór, to choroba wieloczynnikowa, chociaż specyficzne przyczyny powstania raka gruczołu krokowego nie zostały dotąd dokładnie określone. Wskazuje się, że jest to indywidualne połączenie predyspozycji genetycznych oraz zewnętrznych czynników ryzyka – hormonalnych, ekologicznych i związanych ze stylem życia.

Rodzina i geny – jak wpływają na zachorowanie?

Obciążenie rodzinne i pochodzenie etniczne są ściśle związane ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia nowotworu gruczołu krokowego, co wskazuje na wpływ predyspozycji genetycznych. Za rolą czynników genetycznych przemawia też zwiększona zachorowalność wśród mężczyzn spokrewnionych z chorymi na raka prostaty – w przypadku jednego krewnego I stopnia ryzyko zachorowania jest dwukrotnie większe, w przypadku dwóch – pięciokrotnie większe, a w przypadku trzech krewnych – 11-krotnie.

Jednak tylko u niewielkiej grupy pacjentów obserwuje się prawdziwie dziedziczny nowotwór, rozumiany jako wystąpienie minimum trzech zachorowań w jednej rodzinie, wystąpienie raka w trzech kolejnych pokoleniach lub minimum dwa zachorowania zdiagnozowane poniżej 56. roku życia. Ryzyko zachorowania w przypadku raka dziedzicznego jest wyższe niż w przypadku raka rodzinnego. Dziedziczny rak prostaty wiąże się z wcześniejszym wystąpieniem choroby (o 6–7 lat), jednak jej przebieg nie różni się istotnie w pozostałych aspektach.

Z wiekiem rośnie ryzyko zachorowania

Wiek jest głównym czynnikiem ryzyka zachorowania – rak gruczołu krokowego należy do nowotworów, które są najbardziej zależne od wieku. Rzadko występuje przed 40 rokiem życia, a średni wiek zachorowania to około 70 lat. Według danych z badań sekcyjnych – u większości mężczyzn po 80 roku życia stwierdza się bezobjawowe ogniska raka prostaty, jednak przeważająca większość z nich umiera z innych przyczyn, choć z rakiem gruczołu krokowego. W przypadku większości chorych nowotwór nigdy nie zacznie dawać objawów, choć może zostać wykryty poprzez oznaczanie stężenia swoistego antygenu sterczowego (PSA) i biopsję.

Etniczne różnice w zachorowalności

Pochodzenie etniczne jest istotnym czynnikiem ryzyka rozwoju raka prostaty, który diagnozowany jest częściej wśród mężczyzn pochodzenia afrykańskiego niż kaukaskiego. W Stanach Zjednoczonych wśród Afroamerykanów obserwowane jest 1,5 razy wyższe ryzyko rozpoznania raka gruczołu krokowego niż w populacji kaukaskiej. Zazwyczaj jest on rozpoznawany w wyższym stopniu zaawansowania, w związku z czym obserwowane jest również wyższe ryzyko zgonu. Najniższe ryzyko zachorowania obserwuje się w populacji azjatyckiej. Dokładne przyczyny tych różnic nie zostały jednoznacznie zbadane – chociaż może to wynikać z przyczyn biologicznych, to istotny wpływ będą miały inne czynniki (np. dostęp do opieki zdrowotnej, status socjoekonomiczny).

Otyłość może zwiększać śmiertelność

Otyłość zwiększa ryzyko zachorowania na raka prostaty, w szczególności, wyższe BMI wiąże się z większym ryzykiem zgonu z powodu tego nowotworu. Może to wynikać z obecności zespołu metabolicznego, który niezależnie wiązany jest w wyższym ryzykiem wystąpienia raka prostaty lub z obniżonego poziomu PSA u otyłych mężczyzn. W tej grupie pacjentów badania PSA mogą być mniej skuteczne, co przekłada się na prawdopodobieństwo wykonania biopsji i wykrycia nowotworu we wczesnym stadium. Jednocześnie zmniejszenie masy ciała może przekładać się na zmniejszenie ryzyka  zachorowania, a w badaniach wykazano, że regularna aktywność fizyczna zmniejsza prawdopodobieństwo progresji choroby.

Pomidor, soja i brokuły – czy chronią przed rakiem prostaty?

Wpływ diety na rozwój raka prostaty był oceniany w kilku badaniach, jednak nie wykazano jednoznacznie związku przyczynowo- skutkowego pomiędzy różnymi czynnikami dietetycznymi a ryzykiem zachorowania. Niektóre produkty, m.in. czerwone mięso czy tłuszcze trans, mogą wiązać się z wyższym ryzykiem rozwoju chorób nowotworowych, w tym raka stercza. Również wysokie spożycie produktów mlecznych, bogatych w wapń i fosfor, może wiązać się ze zwiększonym ryzykiem zachorowania.

Spożywanie warzyw i owoców jest czynnikiem chroniącym przed wystąpieniem wielu nowotworów, jednak ta zależność nie została jednoznacznie potwierdzona w odniesieniu do raka prostaty. Potencjalne działanie ochronne mogą mieć:

• glukozylany zawarte w warzywach kapustnych, które wywołują produkcję enzymów biorących udział w metabolizmie czynników rakotwórczych;
• likopen (antyoksydant zawarty w pomidorach) – spożywany w dużych dawkach może chronić przed agresywną postacią raka stercza;
• izoflawony (fitoestrogeny) zawarte w soi, które mają słaby hamujący namnażanie komórek nowotworowych.

Główne czynniki dietetyczne wpływające na rozwój raka prostaty

Palenie tytoniu

Palenie tytoniu zwiększa ryzyko wystąpienia raka gruczołu krokowego i śmierci wskutek nowotworu. Przyczyniają się do agresywniejszego przebiegu choroby i gorszego rokowania nawet u osób, które zaprzestaną palenia.

Zawodowe zagrożenia dla prostaty

Dostępne dowody naukowe sugerują korelację między wykonywanym zawodem a zwiększonym ryzykiem zachorowania na raka gruczołu krokowego. W szczególności dotyczy to wysokiej ekspozycji na pestycydy i kadm. Ich długotrwałe oddziaływanie może mieć wpływ na wzrost zachorowań. Wiele z nich wpływa na receptory estrogenowe, co zaburza gospodarkę hormonalną organizmu.

Aktywność seksualna a zdrowie prostaty

Jednym z czynników ochronnych, zmniejszających ryzyko zachorowania jest wysoka aktywność seksualna zrozumiana jako ilość ejakulacji w miesiącu – im większa liczba ejakulacji, tym mniejsze ryzyko wystąpienia raka gruczołu krokowego. Prospektywne badanie z długoterminowymi obserwacjami przeprowadzone przez naukowców z Harvardu wykazało, że ryzyko raka stercza było o 20% niższe u mężczyzn, którzy ejakulowali przynajmniej 21 razy w miesiącu w porównaniu do mężczyzn, którzy mieli wytryski tylko 4–7 razy . Jednocześnie bez znaczenia była przyczyna wytrysku (masturbacja, polucja czy stosunek seksualny).

[1] DeVita VT, Lawrence TS, Rosenberg SA. Devita, Hellman, and Rosenberg's cancer : principles and practice of oncology. Twelfth edition. Philadelphia: Wolters Kluwer; 2023. 
[2] Wojciechowska U, Barańska K, Miklewska M, Didkowska JA. Cancer incidence and mortality in Poland in 2020. Nowotwory. Journal of Oncology 2023;73(3):129-145. DOI: https://doi.org/10.5603/NJO.2023.0026
[3] EAU Guidelines. Edn. presented at the EAU Annual Congress Paris 2024. ISBN 978-94-92671-23-3.
[4] Allott EH, Masko EM, Freedland SJ. Obesity and prostate cancer: weighing the evidence. European urology. 2013 May 1;63(5):800-9.
[5] Aref AT, Vincent AD, O’Callaghan ME, Martin SA, Sutherland PD, Hoy AJ, Butler LM, Wittert GA. The inverse relationship between prostate specific antigen (PSA) and obesity. Endocrine-related cancer. 2018 Nov 1;25(11):933-41.
[6] Wilson KM, Shui IM, Mucci LA, Giovannucci E. Calcium and phosphorus intake and prostate cancer risk: a 24-y follow-up study. Am J Clin Nutr. 2015 Jan;101(1):173-83.
[7] Leitzmann MF, Rohrmann S. Risk factors for the onset of prostatic cancer: age, location, and behavioral correlates. Clinical epidemiology. 2012 Jan 5:1-1.
[8] Guzik A, Sawicka E, Długosz A. Rola estrogenów i czynników środowiskowych w raku prostaty. Chemia Toksykologiczna. 2014;47(1):57–63.
[9] Gann PH. Risk factors for prostate cancer. Rev Urol. 2002;4 Suppl 5(Suppl 5):S3-S10.
[10] Rider JR, Wilson KM, Sinnott JA, Kelly RS, Mucci LA, Giovannucci EL. Ejaculation frequency and risk of prostate cancer: updated results with an additional decade of follow-up. European urology. 2016 Dec 1;70(6):974-82.
[11] Urban M, Bar K. Rak stercza. Medycyna Rodzinna. 2021;2:69-71.
[12] Machoy P, Lubiński J. Dziedziczny rak prostaty (HPC). Urologia Polska. 2002;55(3).