Metody zapobiegania

Mimo coraz większej świadomości społeczeństwa na temat nowotworów prostaty, statystyki są coraz bardziej niepokojące. Aktualnie dostępne są bardzo skuteczne metody profilaktyki wtórnej, które pozwalają na wczesne rozpoznanie i leczenie, nawet zanim wystąpią pierwsze objawy choroby. Mniej skuteczne są metody profilaktyki pierwotnej, które mają na celu ograniczenie szkodliwego wpływu modyfikowalnych czynników ryzyka.

Dieta, aktywność, seks – naturalna ochrona przed rakiem?

Chociaż nie ma jednoznacznych dowodów wskazujących na silny związek czynników środowiskowych z ryzykiem rozwoju raka gruczołu krokowego, to przyjmuje się, że ogólnie rozumiany zdrowy styl życia i dieta stanowią o profilaktyce tej choroby. Przede wszystkim zalecane są: utrzymywanie prawidłowej masy ciała, rzucenie palenia, rezygnacja ze spożycia alkoholu oraz regularna aktywność fizyczna. Dostępne badania, pomimo pewnych rozbieżności, wskazują również na rolę poszczególnych składników diety, które mogą podnosić ryzyko choroby (żywność przetworzona, czerwone mięso i produkty mięsne, tłuszcze nasycone, nabiał), jak i zmniejszać (owoce, warzywa, soja, zielona herbata).

Czy aktywność seksualna chroni przed rakiem prostaty?

Innym czynnikiem mogącym zmniejszyć ryzyko wystąpienia raka gruczołu krokowego jest bezpieczna aktywność seksualna. W trwającym 18 lat badaniu przeprowadzonym przez Harvard Medical School wykazano, że ryzyko raka stercza było o 20% niższe u mężczyzn, którzy ejakulowali przynajmniej 21 razy w miesiącu w porównaniu do mężczyzn, którzy mieli wytrysk tylko 4–7 razy. Kluczowy jest jednak trend, a nie konkretne liczby – im większa liczba ejakulacji (bez względu na ich przyczynę), tym mniejsze ryzyko wystąpienia raka gruczołu krokowego.

Sterydy i rak prostaty: więcej szkody niż pożytku?

Niektóre leki mogą ograniczać ryzyko zachorowania na raka gruczołu krokowego, jednak ich profilaktyczne stosowanie jest generalnie niezalecane. Zmniejszenie ryzyka zachorowania dotyczy jednak tylko nowotworów o niskim stopniu złośliwości; za to zwiększa się ryzyko zachorowania na raka o wysokim stopniu złośliwości. Stosowanie tych leków często wiąże się z działaniami niepożądanymi – obniżonym libido, zaburzeniami erekcji, depresją, tkliwością sutków, a w rzadkich przypadkach, ginekomastią (łagodnym rozrostem gruczołów piersiowych u mężczyzn).

Badania PSA i per rectum — kiedy warto zacząć?

Podstawowe badania pozwalające na wczesne wykrycie raka prostaty to:

• oznaczenie stężenia PSA we krwi (czyli białka produkowanego przez komórki prostaty, których ilość wzrasta w miarę powiększania się nowotworu),
• badanie per rectum (palcem przez odbyt).

Oba badania należy wykonać łącznie. Wykonanie samego badania per rectum, nie pozwala na jednoznacznie wykluczenie raka prostaty. Strategia badań powinna być dostosowana do ryzyka i jest zależna od początkowego stężenia PSA. W przypadku obciążenia rodzinnego pierwsze badanie należy wykonać:

• po ukończeniu 40. roku życia w przypadku nosicieli mutacji BRCA2 lub
• po ukończeniu 45. roku życia w przypadku mężczyzn pochodzenia afrykańskiego lub gdy przynajmniej jeden krewny I stopnia chorował na raka prostaty.

Natomiast u osób bez dolegliwości i bez zwiększonego ryzyka pierwsze oznaczanie PSA należy wykonać po 50 roku życia. Przyjmuje się, że w przypadku osób zagrożonych badanie należy wykonywać co 2 lata, a u pacjentów bez zwiększonego ryzyka zachorowania – maksymalnie co 8 lat.

O rozpoczęciu badań i ich harmonogramie decyduje lekarz, biorąc pod uwagę oczekiwaną długość życia i sprawność fizyczną. Decyzja powinna być podjęta świadomie, z uwzględnieniem korzyści i zagrożeń wynikających z badań przesiewowych.

Nie każdy nowotwór wymaga leczenia – pułapka nadrozpoznawalności

Zadaniem badań wykonywanych w ramach profilaktyki wtórnej jest wczesne wykrycie choroby. Niekorzystną konsekwencją – nadmierna wykrywalność wynikająca ze stosunkowo niewielkiej swoistości i dodatniej wartości predykcyjnej (prawdopodobieństwa, że pozytywny wynik testu rzeczywiście wykrył chorobę). Ze względu na specyficzny przebieg raka prostaty, często łagodny i trwający wiele lat, populacyjne badania przesiewowe prowadzić mogą do wykrycia nadmiernej liczby przypadków nieistotnego klinicznie raka. Przypadkowe rozpoznanie zmian niestwarzających istotnego zagrożenia życia chorego, które najprawdopodobniej nigdy nie ujawniłyby się jako objawowa choroba dająca przerzuty lub prowadząca do zgonu, może prowadzić do nadmiernego, niepotrzebnego leczenia i pogorszenia jakości życia chorego.

Zmiana płci nie usuwa ryzyka – ważne badania dla transpłciowych pacjentek

Nie należy zapominać o możliwym rozwoju raka gruczołu krokowego u trans-kobiet, u których w badaniu kontrolnym również można oznaczyć poziom PSA. 

[1] DeVita VT, Lawrence TS, Rosenberg SA. Devita, Hellman, and Rosenberg's cancer : principles and practice of oncology. Twelfth edition. Philadelphia: Wolters Kluwer; 2023. 
[2] Wysocki P, Chłosta P, Antoniewicz A, Chrzan R, Czech AK, Dobruch J, Gronostaj K, Krzakowski M, Kucharz J, Małecki K, Milecki P. Zalecenia postępowania diagnostyczno-terapeutycznego w raku gruczołu krokowego—stanowisko Polskiego Towarzystwa Onkologii Klinicznej i Polskiego Towarzystwa Urologicznego. Onkologia w Praktyce Klinicznej-Edukacja. 2024;10(1):1-72.
[3] Wojciechowska U, Barańska K, Miklewska M, Didkowska JA. Cancer incidence and mortality in Poland in 2020. Nowotwory. Journal of Oncology 2023;73(3):129-145. DOI: https://doi.org/10.5603/NJO.2023.0026
[4] EAU Guidelines. Edn. presented at the EAU Annual Congress Paris 2024. ISBN 978-94-92671-23-3.
[5] Trost L, Saitz TR, Hellstrom WJ. Side effects of 5-alpha reductase inhibitors: a comprehensive review. Sexual Medicine Reviews. 2013 May;1(1):24-41.
[6] Loria M, Gilbert D, Tabernacki T, Maravillas MA, Mcnamara M, Gupta S, et al.. Incidence of prostate cancer in transgender women in the US: a large database analysis. Prostate Cancer and Prostatic Diseases 2024. https://doi.org/10.1038/s41391-024-00804-4.
[7] Nik-Ahd F, De Hoedt AM, Butler C, et al. Prostate-Specific Antigen Values in Transgender Women Receiving Estrogen. JAMA. 2024;332(4):335–337. doi:10.1001/jama.2024.9997