Metody zapobiegania

Rak jajnika to poważna choroba, której niestety trudno zapobiec. Nie ma dziś jednej skutecznej metody, która uchroniłaby kobiety przed zachorowaniem. W tym tekście dowiesz się, co można zrobić, aby zmniejszyć ryzyko raka jajnika — od regularnych badań i zdrowego stylu życia, po nowoczesne metody medyczne, takie jak leki hormonalne czy operacje profilaktyczne. Znajdziesz tu także informacje, jakie działania są dostępne w Polsce i kto może z nich skorzystać.

Czy można zapobiec rakowi jajnika?

Aktualnie nie określono skutecznych sposobów profilaktyki raka jajnika. Do podstawowych działań zalicza się przede wszystkim regularne wizyty ginekologiczne. USG przezpochwowe jest skuteczne w wykrywaniu guzów jajników, jednak jego przydatność w przypadku wczesnego raka jajnika jest niska. Rutynowe badanie wykonywane co 12 miesięcy nie przekłada się na zmniejszenie śmiertelności, za to wiąże się z dużą liczbą wyników fałszywie dodatnich, wskazujących na obecność raka u kobiet zdrowych, zwłaszcza wśród kobiet w wieku rozrodczym.

Jak styl życia wpływa na ryzyko zachorowania?

Kobiety mogą jednak ograniczyć ryzyko rozwoju raka poprzez zmianę stylu życia i ograniczenie negatywnego działania czynników środowiskowych. Zmiana nawyków żywieniowych, a zwłaszcza większe spożycie warzyw i owoców (w szczególności zielonych jarzyn i pomidorów) oraz ograniczenie tłuszczy zwierzęcych prawdopodobnie redukują prawdopodobieństwo wystąpienia raka jajnika.

Antykoncepcja a ryzyko zachorowania

Inne metody zapobiegania rozwojowi nowotworu skupiają się na regulacji poziomu hormonów, a w przypadku kobiet, u których występuje znaczne obciążenie genetyczne — na chirurgicznym usunięciu jajowodów i jajników (adneksetomii), czasem w połączeniu z resekcją macicy (histerektomia).

Stosowanie dowolnych doustnych środków antykoncepcyjnych wiąże się z istotną redukcją ryzyka wystąpienia raka jajnika — w przypadku kobiet, które przyjmowały dwuskładnikowe tabletki antykoncepcyjne w jakimkolwiek momencie życia ryzyko jest niższe o około 30%, a efekt jest tym większy, im dłużej są przyjmowane. W przypadku stosowania środków antykoncepcyjnych przez okres co najmniej 15 lat, ryzyko wystąpienia raka jajnika jest nawet o 58% niższe. Jak wskazuje badanie przeprowadzone na Uniwersytecie w Uppsali, nawet 15 lat po zaprzestaniu ich przyjmowania ryzyko było niższe o około 50% i utrzymywało się na obniżonym poziomie nawet 30–35 lat po odstawieniu antykoncepcji. Efekt ten jest obserwowany również wśród kobiet z obciążeniem rodzinnym, w tym w przypadku mutacji bardzo wysokiego ryzyka. Zmniejszone ryzyko raka jajnika obserwowano również w przypadku podwiązania jajowodów — zabieg wiązał się z redukcją całkowitego ryzyka o 38%.

Co można zrobić, gdy ryzyko jest wysokie?

Aktualnie za najskuteczniejsze u kobiet z grupy wysokiego ryzyka uznaje się profilaktyczne leczenie chirurgiczne. Szacuje się, że u pacjentek z mutacjami BRCA1/BRCA2 profilaktyczna adneksetomia wiąże się z obniżeniem ryzyka raka jajnika nawet o 85%. Zaleca się, aby zabieg przeprowadzić po zakończeniu prokreacji, przy czym u nosicielek mutacji BRCA1 jako optymalny wskazuje się wiek 35–40 lat, a u kobiet z mutacją genu BRCA2 — wiek 40–45 lat. Pacjentki, u których usunięto przydatki, powinny zostać objęte opieką w celu wczesnego wykrycia zdarzeń niepożądanych związanych z wczesną menopauzą, tj. chorób kardiologicznych, osteopenii oraz osteoporozy.

Wobec braku skutecznej profilaktyki medycznej, zdrowe kobiety z wywiadem rodzinnym wskazującym na podwyższone ryzyko wystąpienia raka jajnika, powinny być możliwie jak najwcześniej kierowane na badania genetyczne. Ze względu na dużą skuteczność opisanych metod, badania potwierdzające obecność mutacji powinny być wykonane u kobiet zdrowych, a nie dopiero gdy zachorują.

Profilaktyczne usunięcie jajników i jajowodów w Polsce

W Polsce profilaktyczne usunięcie jajników i jajowodów redukujące ryzyko raka jajników i jajowodów przeprowadzane jest w ramach publicznej opieki zdrowotnej od 2019 r. Zgodnie z obowiązującymi przepisami do zabiegu kwalifikowane są pacjentki, u których w badaniu genetycznym rozpoznano mutacje w genach BRCA1/BRCA2 (obecność patogennej mutacji musi zostać potwierdzona w drugim, niezależnym badaniu z ponownym pobraniem materiału). Aby zabieg mógł być wykonany, niezbędne jest wyrażenie świadomej zgody przez pacjentkę — nie podlegając naciskom ze strony lekarza lub bliskich. Musi to być indywidualna decyzja każdej kobiety. Tylko w tym przypadku możliwe jest uzyskanie pozytywnej opinii zespołu wielodyscyplinarnego, pozwalającej na przeprowadzenie zabiegu.

Kwalifikacja do profilaktycznej adneksetomii

Decyzję o kwalifikacji do zabiegu podejmuje zespół wielodyscyplinarny, w skład którego wchodzą co najmniej: psycholog, genetyk, onkolog oraz chirurg onkolog lub ginekolog onkolog. Podejmując decyzję o wieku, w jakim należy wykonać zabiegu, zespół bierze pod uwagę:

• wyniki badań:   
  o    rezonans magnetyczny piersi oraz jajników i jajowodów (nie starszy niż 12 miesięcy),
  o    oznaczenie antygenu CA125 (nie starsze niż 6 miesięcy),
• typ mutacji,
• preferencje pacjenta,
• plany prokreacyjne pacjenta,
• wywiad rodzinny.

Sam zabieg przeprowadza się najczęściej mniej inwazyjnymi metodami, np. laparoskopowo. Dzięki temu jest on bardziej bezpieczny, a pacjentka stosunkowo szybko odzyskuje sprawność i powraca do codziennego życia.

[1] Abeloff MD, Niederhuber JE, Armitage JO, Doroshow JH, Kastan MB, Tepper JE. Abeloff's clinical oncology. 6th ed. Elsevier. 2014
[2] Buys SS, Partridge E, Black A, et al. Effect of screening on ovarian cancer mortality: The Prostate, Lung, Colorectal and Ovarian (PLCO) Cancer Screening Randomized Controlled Trial. JAMA. 2011; 305 (22): 2295- 2303
[3] Karlsson T, Johansson T, Höglund J, Ek WE, Johansson Å. Time-Dependent Effects of Oral Contraceptive Use on Breast, Ovarian, and Endometrial Cancers. Cancer Res. 2021 Feb 15;81(4):1153-1162.
[4] National Comprehensive Cancer Network. Genetic/Familial High-Risk Assessment: Breast, Ovarian, and Pancreatic. (Version 3.2024) [Internet]. 2024 [20.03.2024]. https://www.nccn.org/professionals/physician_gls/pdf/genetics_bop.pdf
[5] National Comprehensive Cancer Network. Ovarian Cancer Including Fallopian Tube Cancer and Primary Peritoneal Cancer. Poland Edition (Version 5.2022) [Internet]. 2022 [20.03.2024]. https://nio.gov.pl/wp-content/uploads/2024/01/Wytyczne-postepowania-diagnostyczno-terapeutycznego-u-chorych-na-raka-jajnika-adaptacja-NCCN.pdf
[6] Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 13 marca 2023 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu leczenia szpitalnego (Dz.U. 2023 poz. 870). Warszawa: Kancelaria Sejmu RP