Etiologia i czynniki ryzyka

Rak jelita grubego to jeden z najczęściej występujących nowotworów. Najczęściej rozwija się powoli — z niewielkich zmian, zwanych polipami, które przez wiele lat mogą nie dawać żadnych objawów. Niektóre z nich mogą jednak przekształcić się w raka. W tym tekście przeczytasz, jak powstaje rak jelita grubego, kto jest na niego najbardziej narażony oraz jakie czynniki — zarówno genetyczne, jak i związane ze stylem życia — zwiększają ryzyko zachorowania.

Jak powstaje rak jelita grubego?

Niemal wszystkie nowotwory jelita grubego powstają na podłożu polipów (pojedynczych lub mnogich), czyli zmian wywodzących się z błony śluzowej do wewnątrz jelita. Ryzyko wystąpienia raka na podłożu polipa zależy od jego budowy histologicznej i wielkości — in większy polip tym wyższe ryzyko rozwoju nowotworu. Najczęściej są to zmiany łagodne, jednak niektóre z nich pod wpływem m.in. mutacji genetycznych mogą się przekształcić w złośliwą postać nowotworu.

Zachorowania dziedziczne i rodzinne

Można wyodrębnić dwa typy zachorowań na raka jelita grubego: sporadyczne i rodzinne. Druga grupa obejmuje od 10% do 30% przypadków i ma podłoże dziedziczne. Do najbardziej znanych zespołów zwiększonej predyspozycji do raka jelita grubego należą:

• Rodzinna polipowatość gruczolakowata (ang. familial adenomatous polyposis, FAP) — to rzadka choroba (1 na 10 tys. urodzeń), w której dochodzi do powstania licznych polipów gruczolakowatych (> 100) w jelicie grubym. Praktycznie u wszystkich chorych dojdzie do rozwoju raka w młodym wieku.
• Zespół Lyncha (tzw. dziedziczny rak jelita grubego niezwiązany z polipowatością) — u chorych polipy występują w ograniczonej liczbie, ale mają znacznie wyższy potencjał do transformacji w nowotwór złośliwy. Prawdopodobieństwo rozwoju raka sięga 70% i zwykle dochodzi do niego w młodszym wieku.
   

Zachorowania sporadyczne – co je wywołuje?

Nawet ponad 70% przypadków raka jelita grubego należy do zachorowań sporadycznych, wywoływanych przez przypadkowe mutacje, których wystąpienie jest prawdopodobnie związane z działaniem różnych czynników. Kluczowy jest tu wiek — większość przypadków raka jelita grubego diagnozowana jest u osób powyżej 50 roku życia, jednak wskazać można wpływ wielu różnorodnych czynników środowiskowych, takich jak:

 

Dieta bogata w tłuszcze zwierzęce oraz czerwone i wysoce przetworzone mięso, a uboga w warzywa i owoce (ubogo-resztkowa). Jako jeden z możliwych mechanizmów niekorzystnego działania takiej diety uznaje się wywoływanie przez nią zmian w składzie flory bakteryjnej jelit, co prowadzi do tworzenia przez nią metabolitów o działaniu kancerogennym.

 

Nadwaga i nadmierne spożycie kalorii. Wzrost ryzyka zachorowania jest proporcjonalny do stopnia otyłości, szczególnie wśród mężczyzn — ryzyko wystąpienia raka rośnie o 15% przy każdym wzroście BMI o 5 kg/m2.

Niska aktywność fizyczna i siedzący tryb życia przyczyniają się do zwiększonego ryzyka rozwoju raka jelita grubego, choć mechanizm tego procesu nie został jeszcze dobrze opisany. Występowanie dwóch powiązanych czynników (otyłości i braku aktywności fizycznej obserwowane jest nawet u 25–33% chorych.

 

 

Palenie tytoniu zwiększa ryzyko zachorowania oraz zgonu z powodu raka jelita grubego; wzrasta proporcjonalnie do liczby wypalanych papierosów i lat trwania nałogu, i utrzymuje się nawet do 25 lat po zaprzestaniu palenia. 

 

---

Spożywanie alkoholu, podobnie jak w przypadku innych nowotworów, podnosi ryzyko zachorowania na raka jelita grubego. Chociaż negatywny wpływ ma każda, nawet najmniejsza, ilość alkoholu, to wzrost ryzyka jest proporcjonalny do ilości spożywanego alkoholu.

 

Niektóre choroby zapalne jelit oraz choroby metaboliczne mogą przyczyniać się do rozwoju nowotworu. Ze zwiększonym ryzykiem zachorowania wiążą się wrzodziejące zapalenie jelita grubego i choroba Leśniowskiego-Crohna, a także otyłość i cukrzyca. W przypadku chorób zapalnych jelit ryzyko zależy od typu zapalenia jelita, długości trwania choroby i jej rozległości. Jednocześnie związek cukrzycy z rakiem jelita grubego nie jest tak jednoznaczny, ale jest ona związana z innymi czynnikami ryzyka, takimi jak otyłość, nieprawidłowa dieta i brak ruchu.

[1] Bywalec J, Magalas S. Unaczynienie polipów gruczolakowych w aspekcie oceny ryzyka wystąpienia raka jelita grubego. Postępy Biologii Komórki. 2019;46(1):19-30.
[2] Wojciechowska U, Barańska K, Miklewska M, Didkowska JA. Cancer incidence and mortality in Poland in 2020. Nowotwory. Journal of Oncology 2023;73(3):129-145. DOI: https://doi.org/10.5603/NJO.2023.0026
[3] DeVita VT, Lawrence TS, Rosenberg SA. Devita, Hellman, and Rosenberg's cancer : principles and practice of oncology. Twelfth edition. Philadelphia: Wolters Kluwer; 2023.
[4] Kim Y, Kim Y, Lee S. An association between colonic adenoma and abdominal obesity: a cross-sectional study. BMC Gastroenterol. 2009;9:4.
[5] Haggar FA, Boushey RP. Colorectal cancer epidemiology: incidence, mortality, survival, and risk factors. Clinics in colon and rectal surgery. 2009 Nov;22(04):191-7.