Metody zapobiegania

    Data aktualizacji: 2024-09-23

    Rak szyjki macicy to nowotwór, któremu można skutecznie zapobiegać. Dzięki nowoczesnej medycynie możliwe jest nie tylko jego wczesne wykrycie, ale także niemal całkowite wyleczenie. 

    Kluczowe znaczenie mają szczepienia przeciwko wirusowi HPV oraz regularne badania przesiewowe, takie jak cytologia i testy na obecność wirusa. Tekst ten przedstawia sposoby zapobiegania rakowi szyjki macicy, programy szczepień dostępne w Polsce oraz zalecenia dotyczące badań profilaktycznych.

    Jak zapobiegać rakowi szyjki macicy?

    Rakowi szyjki macicy można skutecznie zapobiegać i go leczyć. Wykryty we wczesnym stadium rozwoju daje 99,9% szans na wyleczenie, a aktualna wiedza pozwala na wdrożenie skutecznej profilaktyki w tym zakresie poprzez zastosowanie:

    • szczepień przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego,
    • przesiewowych badań cytologicznych (łącznie z testem HPV).

    Globalna strategia WHO i cele na 2030 rok

    W celu zapobiegania nowym zachorowaniem na raka szyjki macicy, Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) wdrożyła Światową strategię eliminacji raka szyjki macicy [1]. Jej celem jest zmniejszenie współczynnika zachorowalności poniżej 4 na 100 tys. kobiet. Osiągnięcie tego celu opiera się na trzech wskaźnikach, które określono skrótem „90–70–90”:

    • objęcie 90% dziewczynek pełnym szczepieniem przeciwko HPV przed osiągnięciem 15. roku życia;
    • objęcie 70% kobiet skutecznymi badaniami przesiewowymi, które należy wykonać minimum dwa razy w ciągu życia, w 35. i w 45. roku życia;
    • objęcie 90% kobiet z rozpoznaniem zmian przedrakowych oraz rakiem szyjki macicy odpowiednim leczeniem i opieką.

    W odpowiedzi na wskaźniki WHO, Europejska Organizacja ds. Raka (European CanCer Organisation, ECCO), Europejskie Towarzystwo Ginekologii Onkologicznej (European Society of Gynaecologic Oncology, ESGO) oraz Europejska Federacja Kolposkopowa  (European Federation for Colposcopy, EFC) rozszerzyły i doprecyzowały wyznaczone cele, dostosowując je do warunków Europejskich [2].

    Europejski plan walki z rakiem szyjki macicy

    W odpowiedzi na wskaźniki WHO, Europejska Organizacja ds. Raka (European CanCer Organisation, ECCO), Europejskie Towarzystwo Ginekologii Onkologicznej (European Society of Gynaecologic Oncology, ESGO) oraz Europejska Federacja Kolposkopowa  (European Federation for Colposcopy, EFC) rozszerzyły i doprecyzowały wyznaczone cele, dostosowując je do warunków Europejskich. 


     

    Wskaźniki przyjęte w europejskiej strategii eliminacji raka szyjki macicy

     

    Plan ograniczenia raka szyjki macicy w Europie do 2030 roku:

    • 90% dziewczynek i chłopców do 15. roku życia zostanie w pełni zaszczepionych przeciwko HPV
    • 70% kobiet należących do wskazanej grupy wiekowej objętych zostanie badaniami przesiewowymi w kierunku raka szyjki macicy z użyciem zwalidowanego testu wykrywającego wysokoonkogenne typy HPV w okresie ostatnich 5 lat
    • 90% kobiet z rozpoznaniem HSIL (CIN3) rozpocznie leczenie w ciągu maksymalnie 3 miesięcy od diagnozy, a wszystkie kobiety, u których rozpoznano raka szyjki macicy, otrzymają dostęp do odpowiedniej opieki onkologicznej, w tym paliatywnej.

    Szczepienia przeciwko wirusowi HPV — skuteczna ochrona

    Potwierdzony udział HPV w kancerogenezie raka szyjki macicy sprawił, że profilaktyka pierwotna skupia się na redukcji ryzyka infekcji wirusowej. Udowodnioną skuteczność w zapobieganiu zakażeniom wirusem brodawczaka ludzkiego mają szczepionki. Zmniejszają one ryzyko zachorowania na raka szyjki macicy nawet o 70%, a ich skuteczność w zapobieganiu brodawkom narządów płciowych jest oceniana na około 90%.

    Wykazano wysoką skuteczność szczepionek w zapobieganiu prekursorom dysplazji szyjki macicy (średniego i wysokiego stopnia) oraz rakowi gruczołowemu szyjki macicy in situ. Dodatkowo stwierdzono, że szczepionki te zmniejszają występowanie zależnych od infekcji HPV zmian przednowotworowych na sromie i w pochwie. Zaobserwowano, że skuteczność szczepionki przeciw HPV jest wyższa, jeżeli zostanie ona podana kobietom przed rozpoczęciem aktywności seksualnej, tj. zanim organizm miał styczność z wirusem. W Polsce zarejestrowane są 3 produkty opisane w tabeli poniżej. 

      Szczepionka 2-walentna Szczepionka 4-walentna Szczepionka 9-walentna
    Nazwa handlowa Cervarix Gardasil Gardasil 9
    Skład szczepionki – typ wirusa HPV 16, 18 6, 11, 16, 18 6, 11, 16, 18, 31, 33, 45, 52, 58
    Minimalny wiek od 9 r.ż. od 9 r.ż. od 9 r.ż.
    Płeć Kobiety Obie płcie Obie płcie
    Wskazania do zastosowania

    Profilaktyka:

    • zmian przednowotworowych narządów płciowych (szyjki macicy, sromu, pochwy) i odbytu
    • raka szyjki macicy i raka odbytu związanych przyczynowo z określonymi onkogennymi typami HPV
       

    Profilaktyka:

    • zmian przednowotworowych narządów płciowych (szyjki macicy, sromu i pochwy) i odbytu
    • raka szyjki macicy i raka odbytu związanych przyczynowo z zakażeniem pewnymi onkogennymi typami HPV
    • brodawek narządów płciowych (kłykcin kończystych) związanych przyczynowo z zakażeniem określonymi typami HPV

    Profilaktyka:

    • zmian przednowotworowych oraz raka szyjki macicy, sromu, pochwy i odbytu wywoływanych przez szczepionkowe typy HPV
    • brodawek narządów płciowych (kłykciny kończyste) wywoływanych przez określone typy HPV
    Schemat szczepienia W wieku 9–14 lat: 2 dawki po 0,5 ml w schemacie 0, 5–13 mies.
    W wieku ≥15 lat: 3 dawki po 0,5 ml w schemacie 0, 1, 6 mies.    		 W wieku 9–13 lat: 2 dawki po 0,5 ml w schemacie 0, 6 mies.
    W wieku ≥14 lat: 3 dawki po 0,5 ml w schemacie 0, 2, 6 mies.    		 W wieku 9–14 lat: 2 dawki po 0,5 ml w schemacie 0, 5–13 mies. lub 3 dawki w schemacie 0, 2, 6 mies.
    W wieku ≥15 lat: 3 dawki po 0,5 ml w schemacie 0, 2, 6 mies.

     

    Dla kogo szczepionki są najskuteczniejsze?

    Chociaż wszystkie szczepionki możne stosować już od 9. roku życia, to grupą, która uzyska największe korzyści z uczestnictwa w programach populacyjnych szczepień profilaktycznych są osoby w wieku pomiędzy 12. a 13. rokiem życia. Amerykański Komitet Doradczy ds. Szczepień (ACIP) rekomenduje również szczepienie osób do 26. r.ż., które wcześniej nie były zaszczepione. Aktywni seksualnie dorośli powyżej 26. r.ż. również mogą odnieść korzyści ze szczepienia, jednak w ich przypadku decyzja powinna być podejmowana indywidualnie. W badaniach wykazano bezpieczeństwo i produkcję przeciwciał u kobiet w wieku do 45 lat (Gardasil) i 55 lat (Cervarix). Jednak nie ma wystarczających dowodów na ich skuteczność (zapobieganie rakowi szyjki macicy) w tej grupie wiekowej, ze względu na wysokie prawdopodobieństwo istniejącego zakażenia lub nabytej odporności. W przypadku osoby zakażonej, szczepienie nie ma wpływu na przebieg zakażenia – nie pogorszy jego przebiegu, ale też nie działa leczniczo.

    Powszechny program szczepień przeciwko HPV w Polsce

    Powszechny program szczepień przeciwko HPV skierowany jest do dziewcząt i chłopców, którzy ukończyli 9. rok życia, do ukończenia 14. roku życia, tj. od dnia 9. urodzin, do dnia poprzedzającego 14. urodziny. Szczepienia są dobrowolne, a decyzja o szczepieniu podejmowana jest indywidualnie, po ocenie korzyści i ryzyka dokonanej przez lekarza.

    W ramach programu oferowany jest bezpłatny dostęp do dwóch szczepionek: 2-walentanej szczepionki Cervarix i 9-walentnej szczepionki Gardasil 9. Oba produkty podawane są w schemacie 2-dawkowym, gdzie druga dawka powinna zostać podana nie wcześniej niż po 6 miesiącach i nie później niż 12 miesięcy od podania pierwszej dawki. Program nie przewiduje realizacji szczepienia w schemacie trzydawkowym, niezależnie od terminów szczepień planowanych indywidualnie lub wskazań medycznych.

    Od 1 września 2024 roku na szczepienie można zarejestrować się u swojego lekarza rodzinnego (w każdej przychodni Podstawowej Opieki Zdrowotnej) lub za pośrednictwem:

    • dedykowanej infolinii pod numerem +48 800 100 101,
    • Internetowego Konta Pacjenta (IKP),
    • aplikacji mojeIKP.

    Dlaczego badania przesiewowe są tak ważne?

    Należy wziąć pod uwagę, że szczepionki przeciwko HPV nie chronią przed zakażeniem w 100% i mimo wszystko pozostaje pewne ryzyko rozwoju raka. W związku z tym, każda kobieta, nawet zaszczepiona, która ukończyła 25 lat (niezależnie od tego, czy rozpoczęła współżycie seksualne, czy nie), a także kobiety młodsze, jeśli są aktywne seksualnie, powinny regularnie wykonywać badania w kierunku zakażenia HPV lub badania cytologiczne.

    Cytologia i testy HPV – różnice i zalecenia

    Badanie na obecność HPV jest badaniem genetycznym, które wykrywa DNA wirusa w wymazie pobranym z szyjki macicy. Charakteryzuje się ono większą czułością niż cytologia – wykrywa około 90% zmian przednowotworowych i nowotworowych nawet zanim pojawią się patologiczne zmiany morfologiczne w komórkach nabłonka. Badanie ma wysoką wartość prognostyczną i w dużym stopniu wyklucza, że u danej kobiety dojdzie do rozwoju raka szyjki macicy w ciągu kolejnych 6 lat. 

    Istotne jest przestrzeganie zalecanych odstępów między badaniami – co 5 lat. Częstsza ocena może prowadzić do wykrycia przejściowych zakażeń zamiast zmian przednowotworowych, zwiększając obciążenie psychiczne pacjentek bez wpływu na wyniki zachorowalności i śmiertelności spowodowane rakiem szyjki macicy. Ze względu na niską swoistość badania na obecność HPV nie zaleca się ich wykonywania w populacji kobiet poniżej 30. roku życia. W tej grupie kobiet często dochodzi do incydentalnych zakażeń, które nie wpływają na rozwój raka szyjki macicy.

    W Polsce powszechniej dostępne są badania cytologiczne, które polegają na pobraniu za pomocą specjalnej szczoteczki komórek nabłonka szyjki macicy do oceny pod mikroskopem. Wymaz wykonywany jest przez lekarza ginekologa lub położną, a badanie jest bezbolesne, całkowicie bezpieczne i pozwala wykryć stany przednowotworowe i nowotworowe szyjki macicy, nawet gdy nie występują żadne objawy.

    Nowoczesne metody diagnostyki raka szyjki macicy

    Od 2023 roku program profilaktyki raka szyjki macicy w Polsce obejmuje kobiety między 25. a 64. rokiem życia. W ramach programu wykonywana jest klasyczna cytologia, pod warunkiem że od ostatniego badania upłynęły co najmniej 3 lata.

    Więcej informacji na temat programu profilaktyki raka szyjki macicy dostępnych jest na stronie pacjent.gov.pl. Poza programem badanie cytologiczne można również wykonać bezpłatnie w publicznej placówce opieki zdrowotnej w oparciu o decyzję lekarza specjalisty.

    Polski program badań przesiewowych

    Od 2023 roku program profilaktyki raka szyjki macicy w Polsce obejmuje kobiety między 25. a 64. rokiem życia. W ramach programu wykonywana jest klasyczna cytologia, pod warunkiem że od ostatniego badania upłynęły co najmniej 3 lata. Więcej informacji na temat programu profilaktyki raka szyjki macicy dostępnych jest na stronie pacjent.gov.pl.

    Poza programem badanie cytologiczne można również wykonać bezpłatnie w publicznej placówce opieki zdrowotnej w oparciu o decyzję lekarza specjalisty.

     

     

    [1] Arbyn M, Gultekin M, Morice P, Nieminen P, Cruickshank M, Poortmans P, et al. The European response to the WHO call to eliminate cervical cancer as a public health problem. International journal of cancer. 2021;148(2):277–84. 
    [2] Ellingson MK, Sheikha H, Nyhan K, Oliveira CR, Niccolai LM. Human papillomavirus vaccine effectiveness by age at vaccination: A systematic review. Hum Vaccin Immunother. 2023;19(2):2239085. doi:10.1080/21645515.2023.2239085
    [3] Eun TJ, Perkins RB. Screening for Cervical Cancer. Med Clin North Am. 2020;104(6):1063-1078. doi:10.1016/j.mcna.2020.08.006
    [4] Global strategy to accelerate the elimination of cervical cancer as a public health problem. Geneva: World Health Organization; 2020. Licence: CC BY-NC-SA 3.0 IGO.
    [5] Meites E, Szilagyi PG, Chesson HW, Unger ER, Romero JR, Markowitz LE. Human Papillomavirus Vaccination for Adults: Updated Recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices. MMWR Morb Mortal Wkly Rep 2019;68:698–702. DOI: http://dx.doi.org/10.15585/mmwr.mm6832a3
    [6] Talarek E. Profilaktyka raka szyjki macicy – aktualne możliwości szczepień przeciwko HPV w Polsce [Internet]. Warszawa: Medical Tribune Polska; 2022 [19.06.2024]. https://podyplomie.pl/pediatria/37485,profilaktyka-raka-szyjki-macicy-aktualne-mozliwosci-szczepien-przeciwko-hpv-w-polsce